Г. Қ. Қайсина, Н. К. Курбатова

Қазіргі заманғы әлеуметтік-экономикалық даму жолына қарай бағытталған қоғамдағы ғаламдық өзгерістер, барлық аймақтағы тұрақты үрдістерді қажет етеді.  Олар әсіресе ақпаратты іздеу, өңдеу, сақтауға байланысты рухани-өндірістік салаларға күшті ықпалын тигізеді.

Кітапхана – баспа шығармаларын және басқа ақпарат көздерін пайдалану жолын ұйымдастыратын ақпараттық-мәдени орта. Кітапхана ортасының ақпараттық потенциалын кітапхана қоры құрайды. Әр адамның сауаттылығы оның керек ақпаратты немесе мәліметтерді тауып алу мүмкіншілігіне байланысты. Сондықтан да, кітапхана қоры мәдениеттің құжаттық үлгісі болып маңызды рөл атқарады.

Ғасырдан-ғасырға, ұрпақтан ұрпаққа аманатталып келген ұлттық сана-сезімді өшірмеу, тарихын ұлықтау, салт-дәстүрді насихаттау және ел мәдениетін көтеруде әдебиеттердің алатын орны ерекше.  Ол халықтың тарихи тағдырымен тығыз байланысты рухани құндылық .болып табылады.

Әлеуметтік институт болып саналатын кітапхананың алдында тұрған ең басты міндеті ол - ақпараттық ресурстарды толығымен пайдалана алу мүмкіншілігін жасап, білім мен сауаттылықтың және мәдениеттің дамуына үлес қосу. Бұл міндет әр түрлі негізде кітапханалық қорды құрылымдау арқылы іске асырылады. Қор бір уақытта екі мақсат жүзеге асатындай болып ұйымдастырылуы тиіс: Қорды содан кейін де пайдалану үшін, оны тиімді түрде пайдалану және дұрыс сақтау керек. Бұл тұрғыда тарих, мәдениет пен өнер, көркем әдебиеттердің, әсіресе сирек басылымдар қорының маңыздылығы ерекше.

Сирек кездесетін кітаптар қоры – ерекше құнды басылған шығармалардан, бірегей кітап коллекцияларынан тұратын (библиографиялық сирек басылымдар жинақталған) ерекше сақталатын кітапхана қорының бір бөлігі. Оның көп бөлігі отандық және әлемдік ғылым мен мәдениеттің өзіне тән кітап ескерткіштері болып табылады.

С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің академик С. Бейсембаев атындағы ғылыми кітапханасында миллионға жуық баспа басылымдары бар. Соның негізінде алғашқы сирек кездесетін кітаптар қоры жинақталған болатын. Оны жинақтау жұмысы 2002 жылы ғылыми кітапхана бекіткен «Кітап ескерткіштері» деп аталатын мақсатты бағдарлама негізінде ұйымдастырылды. Бағдарламаның негізгі мақсаты:

- кітап ескерткіштерінің кітапханалық коллекцияларын жинау, есепке алу, сақтау және пайдалану бойынша ғылыми кітапхананың, институттардың, университеттің қоғамдық ұйымдарының және жеке тұлғалардың жұмыстарын үйлестіру;

- ұлттық, мәдени және ақпараттық мұралардың сақталуы жөніндегі мәселелерді шешуде университеттің ғылыми және өндірістік-техникалық потенциалын тарту.

- Осыған орай қорды көрнекті рухани, эстетикалық немесе дерекнамалық қасиеттерге бай, қоғамдық-маңызды ғылыми, тарихи, мәдени құндылықтарды көрсететін кітапханалық коллекциялармен молырақ толықтыру мақсаты қойылды.

Қазір С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің  академик С. Бейсембаев атындағы ғылыми кітапханасы ХҮІІІ, ХІХ ғасырларда және ХХ ғасырдың басында жарық көрген құнды басылымдарды көрсете алады.

Сирек кездесетін кітаптар қорын қазақ, орыс және шетел тілдеріндегі мыңға жуық данадан тұратын басылымдар құрайды. Олар төмендегідей коллекциялардан тұрады:

- ХҮІІІ, ХІХ және ХХ ғасырдың басындағы басылымдар;

- қазақ басылымы, Қазақстан туралы кітаптар;

- репринттік басылымдар;

- миниатюралар

Сирек кездесетін кітаптар қорындағы әдебиеттер мазмұны, әр саладағы білімді қамтитындықтан өте бағалы болып саналады. Мысал ретінде математика, тарих, биология, техника айдарларындағы кітаптарды атауға болады.

Коллекцияда маңызды орынды анықтамалық басылымдар алады. Олар: В. И. Даль «Толковый словарь»  (1914 ж. бас.), «Машиностроение: энциклопедический справочник» (16 томдық, 1948 ж. бас.), «Техническая энциклопедия» (20 томдық, 1927-1937 жж.), «Энциклопедический словарь» (65 томдық, 1905 ж. бас.), «Справочник гальваностега» (1948 ж. бас.) т. б.

Қорда оқу басылымдары да бар. Олар: «Книга для чтения по истории средних веков» (1896 ж. бас.), А. Воронецкий «Иллюстрированная учебная географическая хрестоматiя: в 3-ч.» (1905 ж. бас.),  С. В. Платонов «Лекции по русской истории» (1907 ж. бас.),  «Атласъ по анатомии человека. Ч. 1: кости и суставы» (1910 ж.), «Географический атлас» (1929 ж. бас.), П. С. Александров «Введение в теорию функций действительного переменного» (1933 ж. бас.) т. б.

Сонымен қатар, сирек кездесетін кітаптар қорында 30-ға жуық репринтті басылымдар да бар. Олардың ішінен «Киевский псалтырь» (1397 ж. бас.), «Библейская энциклопедия» (1891 ж. бас.), Р. Л. Андропов  «Гений русского сыска И. Д. Путилин» (1908 ж. бас.), К. Валишевский «Иван Грозный» (1912 ж. бас.) және т. б. басылымдарды атауға болады. Репринттік басылым, репринт - жарыққа шығаруға арналған басылым беттерін көшіру, яғни жылы көрсетілген кітаптың полиграфиялық және көркемдік әшекейленуін жаңғырту (репредукциялау) арқылы іске асырылатын басылым. Олар адам әрекеттерінің әр түрлі саладағы жетістіктерін іске асыруға тарихи-мәдени ерекшеліктерін зерттеп білуге мүмкіндік беретін құнды басылым болып табылады.

Қордың орыс тіліндегі көркем әдебиет бөлімінде С. А. Пушкиннің, А. Герценнің, Ф. М. Достоевскийдің, И. С. Тургеневтің, А. Дюманың (әкесі) шығармалар жинағы орын алады. Аталған басылымдар ХІХ ғасырда және ХХ ғасырдың басында Мәскеуде, Санкт-Петербургте А. С. Суворин, П. П. Сойкин, Э. Лисснер, Ю. Роман және Госиздат баспаларынан шыққан.

Қорда 100-ге жуық шетел әдебиеті басылымдары да бар. Олар ағылшын тіліндегі кітаптар – Ш. Бронте «Джен Эйр», Ф. Купер «Последний из могикан», Ч. Диккенс «Посмертные записки Пиквикского клуба», Т. Драйзер «Американская трагедия», Б. Шоу «Избранное», В. Шекспир «Произведения. В 4 т.» (Т. 2, 3), Р. Шеридан «Школа злословия», Д. Свифт «Путешествие Гулливера», У. Теккерей «Ярмарка тщеславия», «Книга снобов», Г. Уэллс «Человек-невидимка», Э. Войнич «Овод», Д. Г. Байрон «Дон Жуан»; француз тіліндегі – В. Гюго «Воспоминания»; неміс тіліндегі – Б. Брехт «Стихи и проза», Э. Ремарк «Три товарища», Х. Трашке «Избранные шаги Хайнриха», «Французско-русский словарь», «Румынско-русский словарь» т. б.

Коллекцияда жиналған шетел тілдеріндегі (көбінесе ағылшын тілдеріндегі) көркем әдебиеттермен қатар, әр түрлі саладағы әдебиеттер де бар. Олар:  Р. Банол «Неэвклидова геометрия» (1908 ж. бас.), М. Дюанель «Курс механики» (1862 ж. бас.), Ч. Дуновер «О свободе труда или простые изложения условий, в которых человеческие силы применяются с самой большой силой» (1846 ж. бас.), Х. Дунссер «Гете и Эгмонт: история, развитие, признание в драмах» (1854 ж. бас.), «Общая история с 4 века до наших дней. Т. 7» (1896 ж. бас.), Й. Хоф «Лекции по теоретической и физической химии» (1901 ж.. бас.), «Физика. 400 попыток по механике, акустике, оптике, электричеству» (1908 ж. бад.), «Исторический сборник актов, векселей, мемуаров и трактатов со времен мира Ютреческого до настоящего времени. Т. 10», М. Резаль «Трактат общей механики» (1875 ж. бас.), А. Штох «История философии» (1875 ж. бас.). т. б. әдебиеттер.

Шығу тарихы алыс заманда қалған миниатюралық, яғни ең кішкентай кітапшалар библиофилдердің кітапқа деген әуестілігін қашанда болсын арттырып келген. Себебі миниатюралық басылымдар өздерінің көркемдік безендірілуімен, полиграфия өндірісі үшін әдеттен тыс материалға, ерекше тәсілмен басылғандығымен ерекшеленеді.

Сирек кітаптар қорының «Миниатюралық басылымдар коллекциясымен» жинақталған түрін «Слово о полку Игореве», К. Д. Бальмонттың «Стихотворения», Р. Бернстің «Песни. Баллады. Стихи», М. Булгаковтың «Рассказы», Р. Киплингтің «Стихотворения» сияқты  ең кішкентай кітапшалары толықтырады. Олар заманына сай полиграфия өнерінің ең жақсы үлгісі болып табылады.

«Қазақстан кітаптары» коллекциясына енген 100-ден аса басылымдар, Қазақстанда шыққан және Қазақстан туралы әр саладағы әдебиеттерді көрсетеді. Коллекцияға көбінесе ХХ ғасыр кітаптары мен қазіргі заманғы құнды басылымдар енген. Мысалы: «Казахстан» фотоальбомы, «Казахстан за 40 лет» статистикалық жинағы, «Промышленность Казахстана за 40 лет» (бәрі 1960 ж. бас.) мақалалар жинағы, И. П. Хмелевскийдің «Методика обучения русскому языку в 1-4 классах казахской восьмилетней школы: краткий практический курс», Г. Бегалиевтің,                            Х. Махмудовтың, Г. Мұсабаевтың «Краткий русско-казахский словарь: 6600 слов» (бәрі 1959 ж. бас.), «Абайдың өмiрi мен творчествосы = Жизнь и творчество Абая» -   М. Ахинжанов пен З. Ахметовтың редакциясымен шыққан мақалалар жинағы (1954 ж. бас.), Б. Кенжебаевтың «Сұлтанмахмұттың ақындығы» (1949 ж. бас.) және т. б. атауға болады.

Коллекцияда Абай (Абай Құнанбаев) «Таңдамалы шығармалар» (1952 ж. бас.),  Қ. Аманжолов «Шығармаларының толық жинағы: 3 томдық» (1956 ж. бас.), Ә. Әбішев «Үлкен жолда» (1949 ж. бас.), Б. Майлин «Таңдамалы шығармалар» (1958 ж. бас.) т. б. көркем әдебиет туындылары кең көлемде орын алады.

Сирек кітаптар қорын Қазақстан тәуелсіздігінің он жылдығына орай, қазақ халқына рухани тәрбие беру мақсатында шыққан «Қазына» сериясы» толықтырады. Оған ұлы ойшылдар, жыраулар, ақындар мен жазушылар: Асан Қайғы, Шалкиіз жырау, Есет би, Махамбет Өтемісұлы, С. Бердімұратов, С. Даумов, Е. Домбаев, Ә. Кекілбаев, Ф. Оңғарсынова, С. Санбаев, Ы. Шөрекұлы сияқты және басқа да көптеген қазақтың көрнекті ағартушы-оқымыстылары мен ұлт зиялыларының шығармалары енгізілген.

Кітапханада сирек кітаптар қорының бейнесін электрондық каталог пен библиографиялық басылымдардан да көруге болады. 2003 жылы «Сирек кітаптар коллекциясының» бірінші  басылымы, 2009 жылы екінші басылымы шағарылды.

«Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінде «Кереку-Баян» сериясымен «Рухнама» атты жалпы атаумен Орта Азия мен Қазақстаннан, соның ішінде Павладар облысынан шыққан ұлы ғұламалардың өмірлері мен шығармашылықтарын баяндайтын кітаптар жарық көрді. Осы бағдарлама шеңберінде «Қазақ этнографиясының кітапханасы» деп аталатын жаңа сериямен қазақ этнографиясының негізін қалаушылардың қазіргі кезде библиографиялық сирек кездесетін еңбектері жарыққа шықты. «Көшпенділер» сериясымен археология, антропология, қазақ халқының мәдениетінің тарихы бойынша шығарылған ғылыми еңбектер қазақ этнографиясының алтын қорына енді.  Сонымен қатар, Е. Бекмахановтың, Г. Потаниннің, Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының көптомдық шығармаларының жинақтары және әйгілі ғылым, мәдениет және өнер қайраткерлерінің өмірлері мен шығармашылықтары жайлы жеке басылымдары да шығарылды.

«Мәдени мұра» бағдарламасының аясында көнеден бүгінге жеткен асыл мұраларды тек қана зерттеп, жариялау емес, оларды бүгінгі ұрпақтың рухани игілігіне жарату  біздің басты міндетіміз.  Сондықтан, халқымыздың тарихи, рухани өмірінде ерекше орын алатын ұлттық асыл мұралардың қаншалықты маңызды екенін түсінетін әрбір адам, Қазақстанның өткені, бүгінгісі және болашағы алдында өзінің соншалықты жауапкер екенін сезінеді.